Çevrimdışı
alemextra
Admin
Admin
- Konu Yazar
- #1
EHL-İ SÜNNET
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in sünnetine ve ashâbının (r.a) yoluna bağlı olan ve onların izlediği dini yol ve metodu benimseyenler. Kitap ve Sünnet üzerinde ittifak etmiş ihtilâf ve tefrikadan sakınmış dinde münakaşaya sebep olan hususlarda aklı değil Kitap ve Sünneti kaynak alan nasları esas kabul eden topluluk.
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in sünnetine tâbı olanlara ehl-i sünnet; onun sahâbîlerini âdil kabul ederek onların din hususundaki metodunu takip edenlere de ehl-i cemaat ikisine birlikte "ehl-i sünnet ve'l-cemaat" denilmiştir.
"Ehl-i sünnet ve'l-cemaat" tabiri ile ifade edilen müslüman topluluğun sünnet ve cemâata tabi olmak gibi ayırıcı iki önemli özelliği vardır. Sünnet; Hz. Peygamber (s.a.s.)'in söz fiil ve takrirleri ile ahlâki ve beşerî tavırlarıdır.
Ancak konumuz itibariyle sünnetin bu anlamda sınırlarını çizmek hangi çeşitlerinin ne derece bağlayıcı olduğunu tesbit etmek önemli değildir. İslâm hukukçularının sünnetin çeşitlerinin fıkhi bağlayıcılıkları üzerindeki görüş ayrılıkları ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan farklı yaklaşım metodları hep ehl-i sünnet çerçevesinde oluşmuş farklılıklardır.
"Sünnet" daha ziyade metod yol izlenilmesi gerekli olan çizgi anlamıyla toplulukların bir ayırdedici özelliği olması açısından karşımıza çıkmaktadır. Bu duruma göre sünnet şöyle tarif edilmiştir: Bir inanç ve âkide etrafında biraraya gelen topluluğun (ümmet) inanç sisteminin akidesinin oluşmasını temin eden yola ve metoda sünnet denilir. İnsanların bu metodda görüş birliğine varıp bunu uygulaması da cemâat diye isimlendirilmiştir (Şehristânî el-Milel ve'n-Nihal (el-Fisâl kenarında) I 47).
Bu anlamda Kur'ân-ı Kerim'de de kullanılmıştır: "Allah'ın nice sünnetleri gelip geçmiştir. Yeryüzünde dolaşın da yalanlayanların âkıbetini görün"
(A/u İmrân 3/137). "Allah'ın sünneti kesinlikle değişmez" (el-Fâtır 35/43). Bu âyet-i kerime'de ifade edilen sünnet Allahu Teâlâ'nın kâinatın yaratılması ve tedbiri için takdir ettiği yol metod anlamındadır. Allah için cebir sözkonusu olamayacağından bu mana İslâm tefekküründe "âdet" kelimesi ile karşılanmıştır.
Sünnet: İslâm toplumunun yani ümmetin oluşması için Hz. Peygamber'in usûlünün esas alınması ve peygamberi usûlü ittifakla takip eden sahabi cemaâtının yolunun izlenmesidir.
İslâm toplumunun fikrî ve amelî oluşumunu sağlayan Allah'ın Kitabı ve Hz. Peygamberin sünnetidir. Bunun için Allah Teâlâ Kur'an ile birlikte Peygambere tabı olup bağlanmanın ve ona itaat etmenin gerekli olduğunu belirtmiştir.
"Allah önceleri açık bir şaşkınlık içinde olan inananlara Allah'ın âyetlerini okuyan kötülükten arındıran Kitabı (Kur'an) ve hikmeti (sünnet) öğreten ve size daha bilmediğiniz nice şeyleri de öğreten bir Peygamber gönderdi" (el-Bakara 2/151). Kötülükten arındırmak (tezkiye) haram ve helâli Kur'an'dan öğrenmek ile tefsir edilmiş hikmet ise ittifakla "sünnet" olarak kabul edilmiştir.
Kur'an farzı vâcibi tayin etme helâli haramı belirleme açısından Allah'ın hükmü ile Rasûlünün hükmünü iki temel esas kabul etmiştir. "Allah ve Rasûlünün yoluna aralarında hüküm vermesi için davet olunduklarında inananlar; "dinledik ve itaat ettik" diye cevaplar. İşte ancak bunlardır kurtulanlar" (en-Nûr 24/5).
Hz. Peygamber (s.a.s.) "size emrettiklerimi yerine getirin yasaklarımı da gücünüz yettiğince terk edin" buyurmuştur (Müslim 412 İbn Mâce Mukaddime 1). Sünnete bağlılık dinî bir zorunluluktur.
Kur'an bize yeterlidir düşüncesiyle sünneti ihmal etmek tarih boyunca bütün bid'at fırkalarının ortak özelliği olan gizli bir hıyanet çeşididir. Hz. Peygamber (s.a.s.) bu durumun ileride ortaya Sıkacağını haber vererek dinî hiçbir kaygısı olmayan bu insanlardan bizi sakındırmıştır. "Tok karınlı koltuğuna yaslanıp size "Kur'an yeterlidir; Kur'an neyi helâl kılmışsa onu helâl bilin neyi haram kılmışsa onu haram bilin" diyen adamların çıkması yakındır. Haberiniz olsun dikkatli olun: Bana Kur'an ile birlikte (hüküm bakımından) onun bir benzeri (sünnet) de verilmiştir" (Ebû Dâvûd Sünne 6 Ahmed b. Hanbel IV 131).
İmrân b. Husayn (r.a.) bize Kur'an yeterlidir sünnete gerek yoktur diyen bir adama şöyle seslenir: "Ahmak herif: sen Kur'an'da öğlen namazının dört rekât olduğunu kıraatinin gizli okunacağının hükmünü bulabilir misin?
Kur'an bize Sok şeyleri müphem bırakmış sünnet onları açıklamıştır." Abdullah b. Mesud (r.a.) "Allah'ın yaradılış şeklini değiştirenlere lânet ettiğini" haber verirken bir kadın "bunlar Kur'an da var mı?" diye sorar. Abdullah b. Mesud şöyle der: "Var tabii sen şu âyeti okumuyor musun": "Rasûlullah size neyi emrederse onu yerine getiriniz neyi yasaklarsa ondan kaçınınız'' (el-Haşr 59/7; Abdullah b. Zeyd Sünnetü'r-Resûl Şakîkatu'l-Kur'ân s.54).
Hz. Peygamber sünnetine uyulmasını emrettiği gibi kendi ashabına da uyulmasını emir buyurmuştur. Ashâba uyulduğu takdirde insanları doğru yola götüren gökteki yıldızlara benzetilmiştir. "İçinizde benden sonra yaşayanlar birçok ayrılıklara şahit olacaktır.
Size sünnetimi hidâyete erdirilmiş doğru yolu bulmuş halifelerinin sünnetini (yolunu) tavsiye ederim. Ona sımsıkı sarılın âdeta dişlerinizle tutun sonradan çıkacak şeylerden sarılın. Çünkü her uydurma bid'at; her bid'at sapıklıktır" (Ebû Dâvûd Sünne 5).
Kur'an-ı Kerim'de de sahâbîler hakkında şöyle buyurulur: "İlk iman eden en ön safta bulunan muhacirlerle ensar ve onlara iyilikle tabı olanlardan Allah razı oldu. Onlar da Allah'dan razı oldular. Allah onlar için ebedî kalacakları altında ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte büyük kurtuluş budur" (et-Tevbe 9/100).
Allah'ın sahabeleri övmesi sonradan gelen ümmetin onlara tabı olmasını övülmek için onlara uyun onlar gibi olun manasını zımnen ifade eder. Sahabelerden sonra gelen Tabiîn cemaâtından da iyilikle sahabelere uyanların; Allahu Tealâ'nın övgüsüne dahil olduğunu görüyoruz. Hz. Peygamber (s.a.s.) bir hadisinde bunu şöyle açıklar: "Ümmetimin en hayırlı dönemi benim içinde yaşadığım dönemdir.
Sonra da onların peşinden gelenlerin dönemidir" (BuhâriFedâilu'sSahâbe19. Sahâbilerin Allah ve Rasûlü tarafından övülmesi sonrakilerin de onların yoluna iyilikle uymak kaydıyla bu övgüye dahil olması hadis-i şeriflerinde uyulması tavsiye edilen "cemaât"ın sahâbîler ve tabiin cemaâtı olduğunu gösteriyor.
Hz. Peygamber (s.a.s.) "size ashabımı (onlara tâbı olmayı) tavsiye ederim sonra onların peşinden gelenleri sonra da onların peşinden gelenleri. Daha sonra yalan yaygınlaşacaktır." Başka bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Allah'ın rahmet eli cemaât ile beraberdir" (Tirmizî Fiten 7).
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in cemaatı tavsiye etmesi ve firka-ı nâciyenin (azabdan kurtulacak kesimin) cemaât olduğunu söylemesi cemaât'ın kimlerden ibaret olduğunun belirlenmesini gerektirmektedir. Hz. Peygamber (s.a.s.) "Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacak bunlardan bir topluluk hariç hepsi cehennemliktir" buyurmuştur.
O topluluğun kimler olduğu sorulunca "benim ve ashabımın yolunda olanlar" diye cevaplamıştır. Bir rivâyette "cemaât" denilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.s.) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurur: "Ümmetim sapıklık üzerinde bir araya gelmez. İhtilâf gördüğünüz zaman size 'sevâdu'l a'zam (en büyük olan ve hak üzere bulunan topluluğa katılmayı) tavsiye ederim" (İbn Mâce. Fiten.
. Sevâdu'l-a'zam: Sırât-ı Müstakim metodunu benimseme hususunda görüş birliği içinde bulunan topluluk olarak tefsir edilmiştir (İbnü'l-Esir en-Nihâye II 419).Hz. Peygamber cemaâta sevâdu'l a'zama tabi olunmasını emretmiştir.
Cemaât; ilk dönemde sahabîler; sonraki dönemlerde ise sâlih amel sahibi bilginlerdir. Abdullah b. Mübarek'e cemaat kimlerdir? denilince "Ebû Bekr Ömer (r.a.)dır" diye cevap vermiş "Onlar öldü" denilince de yine "falan ve falandır" demiştir.
Onlar da öldü denilince "işte şu Ebû Hamza es-Sekkerî cemaâtdır" der (Tirmizî Fiten 7). İmâm Tirmizî şöyle der: Âlimler cemaâtı şöyle tarif etmişlerdir: "Ehl-i fıkıh ehl-i ilm ve ehl-i hadis cemaâttir" (Tirmizî Fiten 7).
Bu anlamıyla âlimler cemaâtının sapıtması mümkün değildir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) "Allahu Teâlâ ümmetimi sapıklık üzerine bir araya getirmez. Allah'ın rahmet eli cemaâtledir. Kim cemaâtten ayrılırsa; cehenneme atılacaktır" (Tirmizî Fiten 7) diye buyurmuştur.
Şehristânî'nin tarifine göre "cemaât bir sünnet ve metod üzerinde ittifak etmiş insanlar topluluğudur" (Şehristânî el-Milel 1 47).
İslâm tarihinde ilk defa cemaât kelimesinin meşhur olması Hz. Hasan (r.a.)'ın hilafeti Hz. Muaviye (r.a.)'a devretmesi yılında olmuştur. Müslümanların birliğini temin ettiği için bu yıla "senetü'l-cemâa" (birlik yılı) denilmiştir.
Müslümanlar Hz. Peygamber (s.a.s.) vefat ettiğinde her bakımdan emniyete alınmış düzenli bir sosyal yapıya sahiptiler. Ancak Hz. Osman'ın şehid edilmesi (ö.35/656) sonucu ortaya çıkan olaylar müslümanların zihinlerinde bir takım yeni soruların oluşmasına yol âçtı. Sahabîler öldürülmüş hilâfet meselesi gündeme gelmişti.
Öldürülen müslümanların durumlarının ne olduğu ve bu olaylarda kaderin tesiri meselesi gibi itikâdı meseleler konuşulur oldu. Hz. Ali ile Hz. Muâviye arasındaki hilâfet meselesi ve bunun sonucu ortaya çıkan savaşlardan sonra her iki tarafın sempatizanları arasındaki siyâsi sürtüşmeler söz konusu olmaya başladı.
Yahudi Hristiyan ve Mecusilerin müslüman olması ve İslâm kültürüyle tanışması sonucu onların kültürlerindeki meselelere İslâmî nassların mütekabiliyet meselesi tartışmaları başladı. Bütün bu meseleler taraflar arasında ifrat ve tefrit nedeniyle büyük uçurumlar ortaya çıkardı. Bunlara karşı sahâbîlerin çoğunluğu mutedil bir yol takip ederek cemaâtın birliğini muhafaza etmeye siyası meselelerde aşırı taraf olmamaya çalıştılar.
Bu zümrenin ilk mümessilleri olarak Abdullah b. Ömer (r.a.) (74/693); İbrahim en-Nehaî (96/714); Hasanü'l-Basrî (110/728) ve İmam-ı Âzam Ebû Hanife (150/767) sayılabilir. Ortaya Sıkan fırkalar hakkında görüş beyan ederek bu meseleler hakkında ilk defa merkezi zümrenin fikirlerinin temsilciliğini yapan Hasanü'l-Basri'dir.
Onun ehl-i sünnetin fikrı ve itikâdı esaslarının tezahüründe önemli bir yeri vardır. Devrinin siyâsi ve itikâdı meseleleri hakkında muayyen görüşler ileri sürmüştür. Emevi idarecilerini tenkit etmiş zâlim idareciye her konuda itaat edilmeyeceğini savunmuş ve "Allah'a karşı bir günah söz konusu olunca mahlûka itaat gerekmez" (bk. Buhâri Ahâd I; Müslim İmâre 39; Ebû Dâvud Cihâd 40 87; Nesaî Bıa 34;İbn Mace Cihad 40; A. b. Hanbel Müsned I 94 409).
Hadisine dayanarak Allah'a karşı gelmeyi gerektirecek bir istekte bulunduğu takdirde idareciye itaat mecburiyetinin olmayacağını açıkça ifade etmiştir (Mes'ûdî Murücüz-Zeheb 111 201). Hasanu'l Basrî iktidar mevkiinde bulunanların uyarılmasının ve onların cehennem azabıyle korkutulmasının müslüman bilginlerin görevi olduğunu belirtmiştir.
Ancak kılıçla karşı çıkılmasını kabul etmemiş şöyle demiştir: Eğer zikrettiğiniz meseleler Allah'ın azâbını gerektiriyorsa insanlar kılıçlarıyla Allah'ın cezasını döndüremezler. Eğer onlar bir gâile ise Allah'ın hükmünü sabırla beklemelidirler.
Hasanu'l-Basrî Siyası otoriteyi elinde tutanların zâlim olabileceği hususunu kabul ederek Peygamber (s.a.s)'in fitne anında âlimlere uyulmasını tavsiye etmesini dikkate alıp "Sizden olan ulû'l-Emre itaat edin" (en-Nisâ 4/59) ayet-i kerimesinde geçen Ulû'l-Emr'i âlimler fâkihler diye tefsir etmiştir. Sonraki dönemlerde İslâm ümmetinin manevi dinamiğini âlimler İslâm hukukçuları belirlemiş insanlar onların çevresinde toplanmıştır
(İbn Kesir Tefsiru'l Kur'an'il-Azîm II 303). Büyük günah (Kebâir) işleyenlerin âkibeti ve kader meselesinde bazı yeni görüşler ileri süren Vâsil b. Ata'yı meclisinden "kovmuş" haricilerin büyük günah işlediler iddiasıyle bazı sahâbîleri tekfir etmesini bir nifak alameti saymış ve Gulât-ı Şia'yı (hulefâ-ı râşidine söven aşırı grup) reddetmiştir.
Sahâbilerin fitne çıkmadan önceki haline uyan fitneler çıktıktan müslümanlar fırkalara ayrıldıktan sonra da sahabîlerin çoğunluğunun tutumunu benimseyen topluluk kendilerini diğer bid'at fırkalarından ayırmak için zaman zaman ehl-i sünnet ehlü'l-hakk "ehlu's-sünne ve'l-İstikâme ehlu'l-hadis ehlu'l-cemaâ ehlu'l-hadis ve's-sünne ve ehlu's-sünne ve'l-cemaâ isimlerini kullanmışlardır.
Ehlu's-Sünne terimini ilk kullanan Muhammed b. Sirın (ö.110/728) "ehlu'l-hakk ve'l-cemâ'a" terimini ise ilk defa kullanan Ebu'l-Leys es-Semerkandi (ö.373/898)'dir. Terim hicrî II. asır başlarından itibaren "ehlu'l-hakk ve'l-istikâme" "ehlu's-sünne ve'n-nakl" "ashabu'l-hadis" şekillerinde kullanılmıştır. Bu topluluk hakikatte bir fırka değil Hz. Peygamber (s.a.s)'in ve ashabının yolunu takib eden ekseriyettir. Sonraki dönemlerde bu isimler içerisinde diğerlerindeki ortak noktalan da toplaması açısından "ehlu's-sünne ve'l-cema'ât" ismi yaygınlaşmış ve kabul edilmiştir. Bu kullanışa yakın bir ifadeyi Ahmed b.
Hanbel (241/855) "Ehlu's-sünne ve'l-cemâ'a ve'l-âsâr" şeklinde kullanmıştır.
(İbn Ebı Ya'la Tabakatu'l-Hanâbile Kahire 1952 I 31). "Ehlu's-sünne ve'l-cemâ'â" şeklindeki ifade tarzına da elimizde bulunan eserlerden Ebûl-Leys es-Semerkandî (373/898)'nin "Şerhu'l-Fıkhı'l-Ekber" isimli eserinde rastlanmaktadır. "Ehlu's-sünne" dinde bid'atlerin ve çeşitli fikirlerin ortaya çıkmasından sonra sünnetin savunulması ve Ümmetin bütünlüğünün korunması hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Ehlu's-sünne bid'at fırkalarına karşı bir tepki onların dindeki yerini belirleme onların ortaya attığı meselelerin dini cevaplarını tesbit etme ve bid'ata karşı islâm cemaâtının tavır alma hareketidir.
Hz. Peygamber (s.a.s) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur: "Yahudıler yetmişbir fırkaya Hristiyanlar yetmişiki fırkaya ayrılmıştır. Benim ümmetim ise yetmişüç fırkaya ayrılacaktır. Bütün hepsi cehennemliktir. Ancak bir fırka kurtulur. O da cemaâttır"
(Ebû Dâvûd Sünne I; Tirmizî İman 18; İbn Mace Fiten 17; Ahmed b. Hanbel 11 332 111 145; Hakim Müstedrek IV430).
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in sünnetine ve ashâbının (r.a) yoluna bağlı olan ve onların izlediği dini yol ve metodu benimseyenler. Kitap ve Sünnet üzerinde ittifak etmiş ihtilâf ve tefrikadan sakınmış dinde münakaşaya sebep olan hususlarda aklı değil Kitap ve Sünneti kaynak alan nasları esas kabul eden topluluk.
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in sünnetine tâbı olanlara ehl-i sünnet; onun sahâbîlerini âdil kabul ederek onların din hususundaki metodunu takip edenlere de ehl-i cemaat ikisine birlikte "ehl-i sünnet ve'l-cemaat" denilmiştir.
"Ehl-i sünnet ve'l-cemaat" tabiri ile ifade edilen müslüman topluluğun sünnet ve cemâata tabi olmak gibi ayırıcı iki önemli özelliği vardır. Sünnet; Hz. Peygamber (s.a.s.)'in söz fiil ve takrirleri ile ahlâki ve beşerî tavırlarıdır.
Ancak konumuz itibariyle sünnetin bu anlamda sınırlarını çizmek hangi çeşitlerinin ne derece bağlayıcı olduğunu tesbit etmek önemli değildir. İslâm hukukçularının sünnetin çeşitlerinin fıkhi bağlayıcılıkları üzerindeki görüş ayrılıkları ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan farklı yaklaşım metodları hep ehl-i sünnet çerçevesinde oluşmuş farklılıklardır.
"Sünnet" daha ziyade metod yol izlenilmesi gerekli olan çizgi anlamıyla toplulukların bir ayırdedici özelliği olması açısından karşımıza çıkmaktadır. Bu duruma göre sünnet şöyle tarif edilmiştir: Bir inanç ve âkide etrafında biraraya gelen topluluğun (ümmet) inanç sisteminin akidesinin oluşmasını temin eden yola ve metoda sünnet denilir. İnsanların bu metodda görüş birliğine varıp bunu uygulaması da cemâat diye isimlendirilmiştir (Şehristânî el-Milel ve'n-Nihal (el-Fisâl kenarında) I 47).
Bu anlamda Kur'ân-ı Kerim'de de kullanılmıştır: "Allah'ın nice sünnetleri gelip geçmiştir. Yeryüzünde dolaşın da yalanlayanların âkıbetini görün"
(A/u İmrân 3/137). "Allah'ın sünneti kesinlikle değişmez" (el-Fâtır 35/43). Bu âyet-i kerime'de ifade edilen sünnet Allahu Teâlâ'nın kâinatın yaratılması ve tedbiri için takdir ettiği yol metod anlamındadır. Allah için cebir sözkonusu olamayacağından bu mana İslâm tefekküründe "âdet" kelimesi ile karşılanmıştır.
Sünnet: İslâm toplumunun yani ümmetin oluşması için Hz. Peygamber'in usûlünün esas alınması ve peygamberi usûlü ittifakla takip eden sahabi cemaâtının yolunun izlenmesidir.
İslâm toplumunun fikrî ve amelî oluşumunu sağlayan Allah'ın Kitabı ve Hz. Peygamberin sünnetidir. Bunun için Allah Teâlâ Kur'an ile birlikte Peygambere tabı olup bağlanmanın ve ona itaat etmenin gerekli olduğunu belirtmiştir.
"Allah önceleri açık bir şaşkınlık içinde olan inananlara Allah'ın âyetlerini okuyan kötülükten arındıran Kitabı (Kur'an) ve hikmeti (sünnet) öğreten ve size daha bilmediğiniz nice şeyleri de öğreten bir Peygamber gönderdi" (el-Bakara 2/151). Kötülükten arındırmak (tezkiye) haram ve helâli Kur'an'dan öğrenmek ile tefsir edilmiş hikmet ise ittifakla "sünnet" olarak kabul edilmiştir.
Kur'an farzı vâcibi tayin etme helâli haramı belirleme açısından Allah'ın hükmü ile Rasûlünün hükmünü iki temel esas kabul etmiştir. "Allah ve Rasûlünün yoluna aralarında hüküm vermesi için davet olunduklarında inananlar; "dinledik ve itaat ettik" diye cevaplar. İşte ancak bunlardır kurtulanlar" (en-Nûr 24/5).
Hz. Peygamber (s.a.s.) "size emrettiklerimi yerine getirin yasaklarımı da gücünüz yettiğince terk edin" buyurmuştur (Müslim 412 İbn Mâce Mukaddime 1). Sünnete bağlılık dinî bir zorunluluktur.
Kur'an bize yeterlidir düşüncesiyle sünneti ihmal etmek tarih boyunca bütün bid'at fırkalarının ortak özelliği olan gizli bir hıyanet çeşididir. Hz. Peygamber (s.a.s.) bu durumun ileride ortaya Sıkacağını haber vererek dinî hiçbir kaygısı olmayan bu insanlardan bizi sakındırmıştır. "Tok karınlı koltuğuna yaslanıp size "Kur'an yeterlidir; Kur'an neyi helâl kılmışsa onu helâl bilin neyi haram kılmışsa onu haram bilin" diyen adamların çıkması yakındır. Haberiniz olsun dikkatli olun: Bana Kur'an ile birlikte (hüküm bakımından) onun bir benzeri (sünnet) de verilmiştir" (Ebû Dâvûd Sünne 6 Ahmed b. Hanbel IV 131).
İmrân b. Husayn (r.a.) bize Kur'an yeterlidir sünnete gerek yoktur diyen bir adama şöyle seslenir: "Ahmak herif: sen Kur'an'da öğlen namazının dört rekât olduğunu kıraatinin gizli okunacağının hükmünü bulabilir misin?
Kur'an bize Sok şeyleri müphem bırakmış sünnet onları açıklamıştır." Abdullah b. Mesud (r.a.) "Allah'ın yaradılış şeklini değiştirenlere lânet ettiğini" haber verirken bir kadın "bunlar Kur'an da var mı?" diye sorar. Abdullah b. Mesud şöyle der: "Var tabii sen şu âyeti okumuyor musun": "Rasûlullah size neyi emrederse onu yerine getiriniz neyi yasaklarsa ondan kaçınınız'' (el-Haşr 59/7; Abdullah b. Zeyd Sünnetü'r-Resûl Şakîkatu'l-Kur'ân s.54).
Hz. Peygamber sünnetine uyulmasını emrettiği gibi kendi ashabına da uyulmasını emir buyurmuştur. Ashâba uyulduğu takdirde insanları doğru yola götüren gökteki yıldızlara benzetilmiştir. "İçinizde benden sonra yaşayanlar birçok ayrılıklara şahit olacaktır.
Size sünnetimi hidâyete erdirilmiş doğru yolu bulmuş halifelerinin sünnetini (yolunu) tavsiye ederim. Ona sımsıkı sarılın âdeta dişlerinizle tutun sonradan çıkacak şeylerden sarılın. Çünkü her uydurma bid'at; her bid'at sapıklıktır" (Ebû Dâvûd Sünne 5).
Kur'an-ı Kerim'de de sahâbîler hakkında şöyle buyurulur: "İlk iman eden en ön safta bulunan muhacirlerle ensar ve onlara iyilikle tabı olanlardan Allah razı oldu. Onlar da Allah'dan razı oldular. Allah onlar için ebedî kalacakları altında ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte büyük kurtuluş budur" (et-Tevbe 9/100).
Allah'ın sahabeleri övmesi sonradan gelen ümmetin onlara tabı olmasını övülmek için onlara uyun onlar gibi olun manasını zımnen ifade eder. Sahabelerden sonra gelen Tabiîn cemaâtından da iyilikle sahabelere uyanların; Allahu Tealâ'nın övgüsüne dahil olduğunu görüyoruz. Hz. Peygamber (s.a.s.) bir hadisinde bunu şöyle açıklar: "Ümmetimin en hayırlı dönemi benim içinde yaşadığım dönemdir.
Sonra da onların peşinden gelenlerin dönemidir" (BuhâriFedâilu'sSahâbe19. Sahâbilerin Allah ve Rasûlü tarafından övülmesi sonrakilerin de onların yoluna iyilikle uymak kaydıyla bu övgüye dahil olması hadis-i şeriflerinde uyulması tavsiye edilen "cemaât"ın sahâbîler ve tabiin cemaâtı olduğunu gösteriyor.
Hz. Peygamber (s.a.s.) "size ashabımı (onlara tâbı olmayı) tavsiye ederim sonra onların peşinden gelenleri sonra da onların peşinden gelenleri. Daha sonra yalan yaygınlaşacaktır." Başka bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Allah'ın rahmet eli cemaât ile beraberdir" (Tirmizî Fiten 7).
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in cemaatı tavsiye etmesi ve firka-ı nâciyenin (azabdan kurtulacak kesimin) cemaât olduğunu söylemesi cemaât'ın kimlerden ibaret olduğunun belirlenmesini gerektirmektedir. Hz. Peygamber (s.a.s.) "Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacak bunlardan bir topluluk hariç hepsi cehennemliktir" buyurmuştur.
O topluluğun kimler olduğu sorulunca "benim ve ashabımın yolunda olanlar" diye cevaplamıştır. Bir rivâyette "cemaât" denilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.s.) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurur: "Ümmetim sapıklık üzerinde bir araya gelmez. İhtilâf gördüğünüz zaman size 'sevâdu'l a'zam (en büyük olan ve hak üzere bulunan topluluğa katılmayı) tavsiye ederim" (İbn Mâce. Fiten.
. Sevâdu'l-a'zam: Sırât-ı Müstakim metodunu benimseme hususunda görüş birliği içinde bulunan topluluk olarak tefsir edilmiştir (İbnü'l-Esir en-Nihâye II 419).Hz. Peygamber cemaâta sevâdu'l a'zama tabi olunmasını emretmiştir.
Cemaât; ilk dönemde sahabîler; sonraki dönemlerde ise sâlih amel sahibi bilginlerdir. Abdullah b. Mübarek'e cemaat kimlerdir? denilince "Ebû Bekr Ömer (r.a.)dır" diye cevap vermiş "Onlar öldü" denilince de yine "falan ve falandır" demiştir.
Onlar da öldü denilince "işte şu Ebû Hamza es-Sekkerî cemaâtdır" der (Tirmizî Fiten 7). İmâm Tirmizî şöyle der: Âlimler cemaâtı şöyle tarif etmişlerdir: "Ehl-i fıkıh ehl-i ilm ve ehl-i hadis cemaâttir" (Tirmizî Fiten 7).
Bu anlamıyla âlimler cemaâtının sapıtması mümkün değildir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) "Allahu Teâlâ ümmetimi sapıklık üzerine bir araya getirmez. Allah'ın rahmet eli cemaâtledir. Kim cemaâtten ayrılırsa; cehenneme atılacaktır" (Tirmizî Fiten 7) diye buyurmuştur.
Şehristânî'nin tarifine göre "cemaât bir sünnet ve metod üzerinde ittifak etmiş insanlar topluluğudur" (Şehristânî el-Milel 1 47).
İslâm tarihinde ilk defa cemaât kelimesinin meşhur olması Hz. Hasan (r.a.)'ın hilafeti Hz. Muaviye (r.a.)'a devretmesi yılında olmuştur. Müslümanların birliğini temin ettiği için bu yıla "senetü'l-cemâa" (birlik yılı) denilmiştir.
Müslümanlar Hz. Peygamber (s.a.s.) vefat ettiğinde her bakımdan emniyete alınmış düzenli bir sosyal yapıya sahiptiler. Ancak Hz. Osman'ın şehid edilmesi (ö.35/656) sonucu ortaya çıkan olaylar müslümanların zihinlerinde bir takım yeni soruların oluşmasına yol âçtı. Sahabîler öldürülmüş hilâfet meselesi gündeme gelmişti.
Öldürülen müslümanların durumlarının ne olduğu ve bu olaylarda kaderin tesiri meselesi gibi itikâdı meseleler konuşulur oldu. Hz. Ali ile Hz. Muâviye arasındaki hilâfet meselesi ve bunun sonucu ortaya çıkan savaşlardan sonra her iki tarafın sempatizanları arasındaki siyâsi sürtüşmeler söz konusu olmaya başladı.
Yahudi Hristiyan ve Mecusilerin müslüman olması ve İslâm kültürüyle tanışması sonucu onların kültürlerindeki meselelere İslâmî nassların mütekabiliyet meselesi tartışmaları başladı. Bütün bu meseleler taraflar arasında ifrat ve tefrit nedeniyle büyük uçurumlar ortaya çıkardı. Bunlara karşı sahâbîlerin çoğunluğu mutedil bir yol takip ederek cemaâtın birliğini muhafaza etmeye siyası meselelerde aşırı taraf olmamaya çalıştılar.
Bu zümrenin ilk mümessilleri olarak Abdullah b. Ömer (r.a.) (74/693); İbrahim en-Nehaî (96/714); Hasanü'l-Basrî (110/728) ve İmam-ı Âzam Ebû Hanife (150/767) sayılabilir. Ortaya Sıkan fırkalar hakkında görüş beyan ederek bu meseleler hakkında ilk defa merkezi zümrenin fikirlerinin temsilciliğini yapan Hasanü'l-Basri'dir.
Onun ehl-i sünnetin fikrı ve itikâdı esaslarının tezahüründe önemli bir yeri vardır. Devrinin siyâsi ve itikâdı meseleleri hakkında muayyen görüşler ileri sürmüştür. Emevi idarecilerini tenkit etmiş zâlim idareciye her konuda itaat edilmeyeceğini savunmuş ve "Allah'a karşı bir günah söz konusu olunca mahlûka itaat gerekmez" (bk. Buhâri Ahâd I; Müslim İmâre 39; Ebû Dâvud Cihâd 40 87; Nesaî Bıa 34;İbn Mace Cihad 40; A. b. Hanbel Müsned I 94 409).
Hadisine dayanarak Allah'a karşı gelmeyi gerektirecek bir istekte bulunduğu takdirde idareciye itaat mecburiyetinin olmayacağını açıkça ifade etmiştir (Mes'ûdî Murücüz-Zeheb 111 201). Hasanu'l Basrî iktidar mevkiinde bulunanların uyarılmasının ve onların cehennem azabıyle korkutulmasının müslüman bilginlerin görevi olduğunu belirtmiştir.
Ancak kılıçla karşı çıkılmasını kabul etmemiş şöyle demiştir: Eğer zikrettiğiniz meseleler Allah'ın azâbını gerektiriyorsa insanlar kılıçlarıyla Allah'ın cezasını döndüremezler. Eğer onlar bir gâile ise Allah'ın hükmünü sabırla beklemelidirler.
Hasanu'l-Basrî Siyası otoriteyi elinde tutanların zâlim olabileceği hususunu kabul ederek Peygamber (s.a.s)'in fitne anında âlimlere uyulmasını tavsiye etmesini dikkate alıp "Sizden olan ulû'l-Emre itaat edin" (en-Nisâ 4/59) ayet-i kerimesinde geçen Ulû'l-Emr'i âlimler fâkihler diye tefsir etmiştir. Sonraki dönemlerde İslâm ümmetinin manevi dinamiğini âlimler İslâm hukukçuları belirlemiş insanlar onların çevresinde toplanmıştır
(İbn Kesir Tefsiru'l Kur'an'il-Azîm II 303). Büyük günah (Kebâir) işleyenlerin âkibeti ve kader meselesinde bazı yeni görüşler ileri süren Vâsil b. Ata'yı meclisinden "kovmuş" haricilerin büyük günah işlediler iddiasıyle bazı sahâbîleri tekfir etmesini bir nifak alameti saymış ve Gulât-ı Şia'yı (hulefâ-ı râşidine söven aşırı grup) reddetmiştir.
Sahâbilerin fitne çıkmadan önceki haline uyan fitneler çıktıktan müslümanlar fırkalara ayrıldıktan sonra da sahabîlerin çoğunluğunun tutumunu benimseyen topluluk kendilerini diğer bid'at fırkalarından ayırmak için zaman zaman ehl-i sünnet ehlü'l-hakk "ehlu's-sünne ve'l-İstikâme ehlu'l-hadis ehlu'l-cemaâ ehlu'l-hadis ve's-sünne ve ehlu's-sünne ve'l-cemaâ isimlerini kullanmışlardır.
Ehlu's-Sünne terimini ilk kullanan Muhammed b. Sirın (ö.110/728) "ehlu'l-hakk ve'l-cemâ'a" terimini ise ilk defa kullanan Ebu'l-Leys es-Semerkandi (ö.373/898)'dir. Terim hicrî II. asır başlarından itibaren "ehlu'l-hakk ve'l-istikâme" "ehlu's-sünne ve'n-nakl" "ashabu'l-hadis" şekillerinde kullanılmıştır. Bu topluluk hakikatte bir fırka değil Hz. Peygamber (s.a.s)'in ve ashabının yolunu takib eden ekseriyettir. Sonraki dönemlerde bu isimler içerisinde diğerlerindeki ortak noktalan da toplaması açısından "ehlu's-sünne ve'l-cema'ât" ismi yaygınlaşmış ve kabul edilmiştir. Bu kullanışa yakın bir ifadeyi Ahmed b.
Hanbel (241/855) "Ehlu's-sünne ve'l-cemâ'a ve'l-âsâr" şeklinde kullanmıştır.
(İbn Ebı Ya'la Tabakatu'l-Hanâbile Kahire 1952 I 31). "Ehlu's-sünne ve'l-cemâ'â" şeklindeki ifade tarzına da elimizde bulunan eserlerden Ebûl-Leys es-Semerkandî (373/898)'nin "Şerhu'l-Fıkhı'l-Ekber" isimli eserinde rastlanmaktadır. "Ehlu's-sünne" dinde bid'atlerin ve çeşitli fikirlerin ortaya çıkmasından sonra sünnetin savunulması ve Ümmetin bütünlüğünün korunması hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Ehlu's-sünne bid'at fırkalarına karşı bir tepki onların dindeki yerini belirleme onların ortaya attığı meselelerin dini cevaplarını tesbit etme ve bid'ata karşı islâm cemaâtının tavır alma hareketidir.
Hz. Peygamber (s.a.s) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur: "Yahudıler yetmişbir fırkaya Hristiyanlar yetmişiki fırkaya ayrılmıştır. Benim ümmetim ise yetmişüç fırkaya ayrılacaktır. Bütün hepsi cehennemliktir. Ancak bir fırka kurtulur. O da cemaâttır"
(Ebû Dâvûd Sünne I; Tirmizî İman 18; İbn Mace Fiten 17; Ahmed b. Hanbel 11 332 111 145; Hakim Müstedrek IV430).